Historyczne organy z roku 1844

ks. dr Franciszek Koenig

Gliwice

WT UO w Opolu

Tradycja budownictwa organowego w Toszku
(Tekst opublikowany w Roczniku Toszeckim z roku 2017, s. 33-50)

Wprowadzenie

Każde miasto ma swoją historię i wpisane jest w określoną tradycję kulturową, a jej ważnym składnikiem jest kultura muzyczna. Ma to ścisły związek z usytuowaniem miasta na mapie kraju czy regionu. Najczęściej lokowano miasta nad rzekami lub wzdłuż średniowiecznych szlaków handlowych. Elementy te decydowały o rozwoju miast. Ten zaś przejawiał się m.in. w rozkwicie rzemiosła i handlu oraz w stałym wzroście liczby mieszkańców. W parze z progresem gospodarczym miast szedł ich rozwój kulturowy. Jedno i drugie wiązało się z utrzymywaniem kontaktów z innymi, ważniejszymi ośrodkami regionu. Szczególnie ważne były miasta będące stolicą władzy świeckiej lub kościelnej. Stolice księstw i stolice biskupie były bowiem przez wieki ośrodkami o wysokiej kulturze, kształtowanej często pod wpływem innych jeszcze, większych ośrodków, w tym także zagranicznych. Zatem dzięki wspomnianym kontaktom tradycja kulturowa głównych miast regionu promieniowała niejako na inne, mniejsze ośrodki. Zjawisko to dotyczy również Toszka¹. Jest to jedno z najstarszych średniowiecznych miast Górnego Śląska, które zaistniało w XIII w. na ważnym szlaku handlowym Europy, pomiędzy Wrocławiem, Brzegiem, Opolem a Bytomiem i Krakowem². Szlak ten stanowił fragment większego i ważniejszego szlaku handlowego wiodącego z Rusi do Czech i Niemiec. Zatem w naturalny sposób mocne musiały być najpierw wpływy Wrocławia, a potem także Krakowa³. Z biegiem czasu wpływy kulturalne Wrocławia stawały się coraz mocniejsze, co uwidacznia się m.in. w sferze muzycznej, a czego potwierdzeniem może być czas pojawienia się w Toszku organów. Nastąpiło to mianowicie prawdopodobnie już w XV, a na pewno w XVI wieku. Również późniejsze stulecia były czasem kontynuacji owych wpływów kulturowych, nie tylko ośrodka wrocławskiego, ale także innych ośrodków dolnośląskich, co znalazło również swoje odzwierciedlenie w górnośląskiej tradycji budownictwa organowego trwającej do końca XIX wieku.

W poniższym artykule zostaną przedstawione najpierw najstarsze wiadomości na temat historii organów w Toszku, następnie zaś informacje o organach pochodzące z XVII i XVIII w. W dalszej części zostanie opisana historia „toszeckiej perły”, jaką są zachowane w kościele parafialnym pw. św. Katarzyny organy Moritza Roberta Müllera. Ostatnia część artykułu zostanie poświecona historii niezachowanych organów z kościele św. Barbary, znajdzie się tam również wzmianka o organach z nieistniejącego już kościoła ewangelickiego a także z zakładu opieki. Wszystkie wymienione i krótko opisane instrumenty tworzą pewną małą, ale ugruntowaną tradycję Toszka.

1. Najstarsze informacje o organach w kościele św. Katarzyny

Historia organów w Toszku sięga co najmniej końca XVI w. i dotyczy głównej świątyni miasta pod wezwaniem św. Katarzyny Aleksandryjskiej, zbudowanej po roku 1445 w miejsce wcześniejszej, drewnianej, zniszczonej w wyniku wojen husyckich⁴. Z roku 1584 pochodzi najstarsza informacja o istnieniu organów w Toszku, którą podają redaktorzy drugiego, rozszerzonego wydania dzieła Ludwiga Burgemeistra Der Orgelbau in Schlesien, pracy o fundamentalnym znaczeniu dla poznania tradycji budownictwa organowego na Śląsku⁵. Data owa jest spójna z innymi, pośrednimi informacjami, z których można wnioskować o obecności organów w toszeckim kościele w tym czasie. Dane te pochodzą ze sprawozdań wizytacyjnych, jakie były sporządzane na Śląsku od XVI wieku. Właśnie w tych sprawozdaniach zachowały się nieliczne, ale istotne informacje, mówiące wprost o obecności organów w danej świątyni lub też pośrednio na tę obecność wskazujące⁶. Stąd też wiadomo, że już w XVI w. został ustanowiony w Toszku samodzielny etat dla organisty. Tego typu informacja suponuje obecność organów. Z późniejszego czasu znamy już konkretnych organistów, nawet z imienia i nazwiska, a także niektórych ich pomocników, tzw. kalikantów, którzy pracowali fizycznie przy czerpakach miechów organowych, podając do instrumentów odpowiednio zagęszczone powietrze⁷. Tego typu wiadomości wskazują jednoznacznie na obecność organów w najstarszej toszeckiej świątyni w XVI w. Trzeba jednak ponownie zauważyć, że rok 1584 nie jest rokiem pojawienia się po raz pierwszy organów w Toszku, ale jedynie datą najstarszej informacji wyraźnie o istnieniu tych organów mówiącej. Można jednak przypuszczać, że organy w Toszku obecne były już wcześniej.

Pozostaje otwartym ważne pytanie, jak ma się podana informacja o obecności organów w Toszku do historii organów na Śląsku. Otóż różnica wynosi około 300 lat, co wydaje się bardzo długim okresem. Uzasadnione jest zatem założenie, że różnica ta jest mniejsza, a jedynie na obecnym etapie badań brak jest stosownych informacji potwierdzających to wstępne założenie. Historia organów na Śląsku sięga bowiem połowy XIII w. i związana jest z klasztorem w Trzebnicy, gdzie organy są już wspomniane w roku 1267 przy okazji odbywających się tam uroczystości dziękczynnych po kanonizacji św. Jadwigi⁸. W samym Wrocławiu organy pojawiły się w XIV w., m.in. w katedrze wrocławskiej, a z XV w. pochodzą już informacje o obecności we wrocławskich świątyniach nawet dwóch instrumentów, wielkiego (głównego, organa maiora) oraz mniejszego (organa minora), znajdującego się blisko chóru zakonnego, gdzie odmawiano liturgię godzin⁹. Natomiast na Górnym Śląsku organy są po raz pierwszy wymienione pod koniec XIV w. w Czarnowąsach koło Opola (1390/1398)¹⁰, potem w samym Opolu (1471)¹¹, a następnie w klasztorze cystersów w Rudach (1474)¹². Z kolei w XVI w. organy odnotowane zostają w następujących miastach i miejscowościach Górnego Śląska: Racibórz (1508), Cieszyn (1519), Gościęcin (1561), Byczyna (1572)¹³, Pszczyna (1580)¹⁴, Grodków (1596)¹⁵, Bytom (1598) i Koziegłowy (1598), które wtedy należały do dekanatu bytomskiego¹⁶. A więc z tego samego wieku pochodzi także informacja o organach w Toszku (1584). Odnośnie do każdego z podanych miast i miejscowości można snuć przypuszczenia, że organy były obecne już wcześniej, a jedynie ich obecność została potwierdzona zapisem w sprawozdaniach wizytacyjnych. W sumie jednak wiadomości na temat początków organów na Górnym Śląsku są skromne. Tak jest również w odniesieniu do organów w Toszku. Zdecydowanie więcej informacji na temat toszeckich organów, organistów i kalikantów pochodzi już z wieków XVII i XVIII.

2. Historia organów w XVII i XVIII wieku

Wspomniane wcześniej organy były prawdopodobnie zbudowane na masywnej emporze na końcu nawy kościoła od strony zachodniej, którą wspomina dokument wizytacyjny z 1687 r.¹⁷ Trudno określić, jakiej miary był to instrument. Można jedynie przypuszczać, że był on podobny do innych instrumentów z tego samego czasu. Wiadomo, że w tym okresie organy w pobliskich Pyskowicach miały 8 głosów w manuale i aż trzy głosy w pedale. Zatem można założyć, że organy w Toszku miały także jeden manuał i pedał oraz że mogły liczyć około 10-12 głosów. Odnośnie do tego instrumentu zachowała się informacja, że miał on urzec pewnego wiernego „pięknem swej budowy”¹⁸. Kolejna wzmianka o organach w Toszku pochodzi z I poł. XVIII w. i dotyczy remontu „starych” toszeckich organów, co miało miejsce w latach 1718-1719, a więc po generalnej przebudowie kościoła, której dokonano w latach 1713-1718¹⁹. Remont organów miał być dziełem Ignaza Rischaka (1678-1718), uznanego w tamtym czasie organmistrza z Opawy, który niestety zmarł w trakcie prowadzenia prac. Dzieła tego miał dokończyć jego uczeń Wenzel Thiel pochodzący z Bruntalu na Morawach (zm. 1763)²⁰. Koszt remontu oraz transportu instrumentu do Opawy i z powrotem do Toszka okazał się bardzo wysoki i wyniósł aż 28 talarów i 14 groszy²¹. Pomimo wspomnianego remontu okazało się, że organy w kolejnych latach nadal wymagały koniecznych poprawek, co jest naturalne wobec konieczności utrzymania sprawności instrumentu służącego codziennej celebracji. I tak było m.in. w 1725 r. kiedy to instrument ponownie naprawiał pewien organmistrz z Gliwic. Nie można jednak na podstawie wspomnianych remontów wnioskować o stanie omawianego instrumentu. Widocznie instrument ten nie spełniał jednak dobrze swojej roli, skoro już cztery lata później, w roku 1729, zakupiono do toszeckiej świątyni nowe organy za sumę 41 talarów i 24 srebrnych groszy. W roku następnym miały one zostać pomalowane i pozłocone za sumę równą cenie zakupu instrumentu²². Na obecnym etapie badań brak jest informacji odnośnie do późniejszej historii tych organów. Można przypuszczać, że i one były wielokrotnie remontowane, co wynika z naturalnego ich zużycia, jednak nie ma na to świadectw historycznych. I tak było prawdopodobnie do czasu zbudowania nowego instrumentu w poł. XIX w. przez Moritza Roberta Müllera, co wyznacza kolejny, bardzo ważny etap tradycji budownictwa organowego w Toszku.

3. Organy Moritza Roberta Müllera z 1844 roku

Jest rzeczą ciekawą i rzadko spotykaną na Śląsku (gdzie następowała wieloraka i częsta intensyfikacja różnego rodzaju tendencji w budownictwie organowym), że istniejące do dnia dzisiejszego organy przetrwały w niezmienionej formie przez blisko 170 lat. A tak jest właśnie w przypadku zabytkowych organów M.R. Müllera zachowanych w toszeckim kościele parafialnym pw. św. Katarzyny Aleksandryjskiej. Z tej racji ten niezwykle ciekawy instrument wymaga szczegółowego opisania, od strony zarówno jego historii, jak również formy i estetyki brzmienia. Tradycja tego instrumentu była szeroko prezentowana w ramach konferencji naukowej na Uniwersytecie Opolskim w Opolu w marcu 2013 r. oraz została dokładnie opisana w publikacji pokonferencyjnej poświęconej organom na Śląsku²³. Wybudowanie tego instrumentu w Toszku można uważać za potwierdzenie obecnych w XIX w. wpływów tradycji wrocławskiej, czy szerzej – dolnośląskiej, na terenie Górnego Śląska. W tym samym bowiem czasie w pobliskich Pyskowicach działał m.in. Johann Hawel, który budował organy w różnych miastach i miejscowościach Górnego Śląska. A jednak w Toszku powierzono budowę organów właśnie wrocławskiemu organmistrzowi Moritzowi Robertowi Müllerowi.

3. 1. Budowniczy organów

Moritz R. Müller urodził się we Wrocławiu około 1803 r. jako syn czynnego wówczas w tym mieście budowniczego organów, Johanna Christiana Benjamina Müllera, który rzemiosła organmistrzowskiego uczył się w słynnym wrocławskim zakładzie Gottlieba Benjamina Englera (syna wielkiego Michaela Englera, jednego z największych budowniczych organów na Śląsku, który zbudował m.in. zachowane do dziś organy w Krzeszowie²⁴). Johann Ch.B. Müller współpracował m.in. z Josefem Janiczkiem, budując nowe organy w katedrze wrocławskiej, które ukończył w 1805 r. Oprócz tego zbudował on organy w Trzebnicy oraz remontował instrument w zacnej wrocławskiej świątyni pw. św. Elżbiety, co jednak zakończyło się bez sukcesu, choć organmistrz uchodził za kompetentnego fachowca i rzeczoznawcę w swojej dziedzinie²⁵.

Rodzinną tradycję przejęli synowie Johanna Christiana, przy czym najstarszy z nich – Moritz Robert – okazał się wyjątkowym kontynuatorem tego dziedzictwa. Swoje umiejętności zdobywał on najpierw pod okiem ojca, którego stał się formalnym współpracownikiem w roku 1830, a więc mając około 27 lat²⁶. Po trzech latach zdał egzamin mistrzowski (1833 r.) i rozpoczął samodzielną działalność organmistrzowską²⁷. Jego dziełem mistrzowskim (Meisterstück) były organy w sali muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego, które zbudował w latach 1832-1833. Instrument ten liczył 13 głosów rozdzielonych na dwa manuały i pedał²⁸. Później zbudował jeszcze wiele innych instrumentów, a niektóre też przebudowywał, m.in. w kościele św. Marii Magdaleny we Wrocławiu (1853-1861).

M.R. Müller zapisał się także w tradycji budownictwa organowego na Górnym Śląsku, budując organy w Głubczycach (2M+P, 16 gł.)²⁹, Koźlu (kościół ewangelicki, 1839, 2M+P, 20 gł.), Gliwicach (Wszystkich Świętych, 1852, 3M+P, 42 gł.)³⁰, Pyskowicach (1847)³¹ i Bieruniu Starym (1855, 2M+P, 18 gł.)³², a także właśnie w Toszku, w roku 1844. Oprócz tego M.R. Müller zbudował organy w Małopolsce, m.in. w Żarkach k/ Częstochowy (1844, 2M+P, 19 gł.)³³ oraz na Mazowszu, m.in. w kościołach Warszawy (ewangelicko-augsburskim Świętej Trójcy, 1839, 2M+P, 27 gł.; ewangelicko-reformowanym, 1852, 2M+P, 19 gł.³⁴; św. Aleksandra,1851³⁵; św. Krzyża, które dokończył jego współpracownik Gottfried Riemer, 1852, 3M+P, 42 gł)³⁶.

Stosunkowo duża liczba zbudowanych instrumentów świadczy o rozmachu firmy i wyjątkowych umiejętnościach organmistrza w dziedzinie budowy organów a także w zakresie organizacji pracy. Prowadzenie prac w tak odległych od siebie miejscowościach wymagało dużych umiejętności organizacyjnych. Jego współpracownikiem był m.in. działający w Brzegu organmistrz Gottfried Riemer (1818-1888)³⁷. Z odkrytych wklejek w organach w Toszku, na które natrafiono w czasie prowadzonej w latach 2010-2012 restauracji, wiadomo, że współpracownikiem M.R. Müllera był także jego młodszy brat Otto Müller, który usamodzielnił się w 1844 r.³⁸ W zakładzie brata był kierownikiem robót³⁹. Kolejnym współpracownikiem był także Teodor Saturnus. Świadczy o tym inskrypcja wyryta na piszczałce organów w Toszku, gdzie obok wspomnianego imienia i nazwiska widnieje rok 1848 r., co mogło mieć związek ze strojeniem organów, dokonywanych w kolejnych latach po ich wybudowaniu.

Jako organmistrz M.R. Müller cieszył się niezwykle pozytywną opinią ze strony współczesnych mu znawców budownictwa organowego, m.in. Johanna Juliusa Seidela, który organy zbudowane w sali muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego nazwał dziełem „doskonałym”⁴⁰, dalej Josefa Franza Wolfa, organisty katedry wrocławskiej i profesora Uniwersytetu Wrocławskiego⁴¹, a także Moritza Brosiga, ówczesnego kapelmistrza katedry wrocławskiej i Ernsta Köhlera, wrocławskiego muzyka, organisty i pianisty, który pozytywnie ocenił organy w kościoła Wszystkich Świętych w Gliwicach. Ci dwaj ostatni, znając dorobek organmistrzowski Müllera, uważali go za „niezrównanego mistrza” w dziedzinie budownictwa organowego i pochwalali solidność jego pracy⁴². Podobnie pozytywną opinię o dziełach Müllera wypowiadał warszawski organista Karla August Freyer, człowiek, który bardzo wiele uczynił w XIX w. dla sprawy budownictwa organowego w Warszawie. Grał on osobiście na organach Moritza Roberta Müllera jako organista warszawskiego kościoła ewangelicko-augsburskiego Świętej Trójcy⁴³. To właśnie on w 1839 r. razem z Józefem Elsnerem, uznanym muzykiem warszawskim i nauczycielem Fryderyka Chopina oraz z Johannem Henrichem, starszym zboru warszawskiego, wydali bardzo pozytywną opinię o pracach M.R. Müllera w kościołach warszawskich⁴⁴. Nie brakowało też trudności w prowadzeniu dzieł budowy związanych ze stroną finansową. Jedną z największych była budowa organów w warszawskim kościele Świętego Krzyża. Pomimo tego starał się wywiązywać ze swoich zobowiązań⁴⁵. Podsumowując ogólnie jego prace, trzeba powiedzieć, że Moritza Roberta Müllera uważać należy za ostatniego z wielkich organmistrzów wrocławskich⁴⁶. I jest to zaszczytem dla Toszka, że właśnie jemu powierzono budowę organów w kościele św. Katarzyny.

Organmistrz zmarł we Wrocławiu 10 listopada 1863 r. Jego dzieło kontynuował syn Alfred (1833‒1885), który podjął współpracę z Teodorem Ackermannem (1836‒1892). Utworzyli oni firmę Ackermann & Müller. Jednak firma ta zajmowała się jedynie konserwacją organów. Rodzinną tradycję organmistrzowską realizował także syn Alfreda a wnuk Moritza Roberta, także Robert Müller (ur. 1861), który przeniósł się z Wrocławia do Świdnicy⁴⁷.

3. 2. Historia organów M.R. Müllera

Dokładna data wybudowania organów nie była znana aż do czasu podjęcia dzieła ich restauracji, która miała miejsce w latach 2010-2012. W następstwie prac remontowych odkryto wewnątrz instrumentu kilka wklejek, które wnoszą bardzo cenne informacje w historię toszeckich organów i pozwalają jednoznacznie określić rok ich budowy. Jest to tym ważniejsze, że do tej pory nie natrafiono na dokumenty archiwalne dotyczące tego czasu. Przy okazji remontu odkryto także inskrypcje wyryte na metalowych piszczałkach, podające daty i nazwiska pracowników, co dopełnia stan wiedzy z zakresu historii toszeckich organów i potwierdza informacje pozyskane z odczytanych wewnątrz instrumentu wklejek⁴⁸. Każda z nich warta jest krótkiego omówienia.

W wiatrownicy manuału odnaleziono pierwszą wklejkę z adnotacją: „Diese Windladen sind gebaut worden von Otto Müller, Werkführer und Bruder von Moritz Robert Müller” („wiatrownice te zbudował Otto Müller, kierownik prac i brat Moritza Roberta Müllera”). Bardzo ważnym elementem znalezionej wklejki jest zapis miejsca i daty: „Breslau, 5 Maertz 1844”. Zatem odnaleziona wklejka zawiera jednoznaczną informację, że wiatrownicę tę wykonywał brat Moritza Roberta Müllera, Otto, który w zakładzie swego brata był kierownikiem robót, oraz że wiatrownicę tę wykonano we Wrocławiu, a więc w zakładzie Müllera w marcu 1844 r. Stąd można wyprowadzić wniosek, że organy te były budowane właśnie w 1844 r.

Również kolejna wklejka, odnaleziona w wiatrownicy pedałowej, potwierdza powyższe informacje. Widnieje tam dwujęzyczna adnotacja w języku niemieckim i prawdopodobnie serbołużyckim. Może to mieć związek z zatrudnieniem w warsztacie stolarzy właśnie z Łużyc, którzy wówczas byli cenieni w tym fachu. W języku niemieckim jest tam zachowany następujący tekst: „Diese Orgel ist erbaut im Jahres des Herrn den 12 Dezember 1843 von Moritz Robert Müller Orgelbauer in Breslau”. Zatem mówi on jednoznacznie o tym, że organy były budowane przez Moritza Roberta Müllera już w grudniu 1843 r. Stąd otrzymane z tekstu wklejek dane zawierają jednoznaczną informację, że organy dla Toszka były budowane w latach 1843‒1844.

Wewnątrz instrumentu znaleziono jeszcze trzecią wklejkę, na której widnieje z kolei napis: „Herman Otto Müller 1844”, co potwierdza dwie wcześniejsze daty związane z budową organów oraz moment zaangażowania do niej wspomnianego już Ottona Müllera, brata Moritza Roberta. Dodatkowo jest tam wpisane jeszcze inne pierwsze imię Ottona Müllera – Herman.

Informacje uzyskane z odnalezionych wklejek znajdują potwierdzenie na wyrytych inskrypcjach zachowanych na metalowych piszczałkach. Na jednej z nich widnieje napis: „10 August 1844”, co dowodzi, że właśnie w tym roku budowano instrument. Stąd można wnioskować, że jesienią i zimą 1843 r. wykonywano podstawowe elementy, np. jedną z wiatrownic, a prace kontynuowano wiosną 1844 r., zaś sprawami zespołu brzmieniowego, intonacją i strojeniem głosów organowych zajmowano się latem 1844 r. Można zatem na podstawie tych danych jednoznacznie określić, że organy w Toszku były budowane w latach 1843‒1844, a rok 1844 można ostatecznie uważać za czas ukończenia dzieła.

Brakuje w archiwum parafialnym dokumentów potwierdzających jakiekolwiek remonty instrumentu Müllera z wyjątkiem wiadomości odnoszących się do doraźnych remontów w latach po 1945, kiedy organy naprawiał m.in. Paweł Sewera z Zabrza. Z literatury przedmiotu wiadomo, że w roku 1920 organy w Toszku remontowała Firma Piekarczyk⁴⁹. Jednak w ostatnich dziesięcioleciach organy znajdowały się w coraz gorszym stanie technicznym. Ostatecznie w 2008 r. zostały definitywnie wyłączone z użycia do czasu podjęcia dzieła restauracji instrumentu w latach 2010-2012.

W procesie restauracji, przeprowadzonej przez inż. Olgierda Nowakowskiego z Zabrza, ważnym elementem była strona formalna remontu, o którą zadbał ówczesny proboszcz, dziś już śp., Ks. Prałat Marian Piotrowski. W ramach podjętych prac restauratorskich odnowiono najpierw prospekt i szafę organową. Tę część remontu wykonała pracowania Grażyny Szczerbińskiej z Torunia. Dalej odrestaurowano miech magazynowy i kanały powietrza, wyremontowano wiatrownice, trakturę oraz piszczałki całego zespołu brzmieniowego. Restauracja organów przyniosła instrumentowi zewnętrzny blask i piękno brzmienia. Inauguracja odnowionego instrumentu miała miejsce 13 listopada 2011 r. przy udziale Biskupa Gliwickiego Jana Wieczorka oraz artystów Akademii Muzycznej w Katowicach w osobach prof. Juliana Gembalskiego (organy) oraz prof. Elżbiety Grodzkiej-Łopuszyńskiej (sopran).

3. 3. Krótki opis organów

Organy M.R. Müllera zostały zbudowane jako instrument o trzech sekcjach (dwa manuały i pedał) i trakturze mechanicznej. L. Burgemeister podaje, że powstały one jako instrument 15-głosowy. Należy to jednak przyjąć za błąd. Organy bowiem od początku liczą 16 głosów i nie noszą śladów przeróbek w tym względzie.

Dyspozycja organów została zaproponowana najprawdopodobniej przez samego M.R. Müllera, co wskazuje na to, że był to instrument przemyślany i spójny pod względem brzmieniowy. Przedstawia się ona następująco:

MANUAŁ I (Hauptwerk; zakres C‒d³):

Bordun 16’, Principal 8’, Rohrflaut 8’, Gemshorn 8’, Principal 4’, Quint 3’ (2²/₃’), Superoctav 2’, Mixtur 4-5 fach.

MANUAŁ II (Oberwerk; zakres C‒d³):

Salicet 8’, Portunalflaut 8’, Flaut major 8’, Flaut travers 4’, Violini 2’.

PEDAŁ (Pedal; zakres C‒c¹):

Violon 16’, Principalbass 8’, Principal 4’.

POŁĄCZENIA I WYCIĄGI POMOCNICZE:

Manual–Coppel, Pedal–Coppel, Evacuant, Calcant.

Przedstawiona dyspozycja wskazuje, że organy Moritza R. Müllera są instrumentem o estetyce wczesnoromantycznej. Świadczy o tym kilka elementów, m.in. dobór odpowiedniej menzury oraz charakterystyczny układ dyspozycji, w tym także układ głosu Mixtur 5-6 fach.

Prospekt organów jest klasycystyczny, 5-polowy o układzie dośrodkowym. Stół gry umieszczony jest centralnie w środkowej części frontu szafy organowej. Organista siedzi tyłem do ołtarza.

Można przypuszczać, że organy Müllera w Toszku przyniosły budowniczemu uznanie. Dlatego też jesienią 1844 r. poproszono M.R. Müllera o opinię na temat organów Neumanna w kościele Wszystkich Świętych w Gliwicach. Dnia 4 października 1844 r. Müller wydał opinię o tym instrumencie, w której jednoznacznie zaproponował wybudowanie nowych organów⁵⁰. Sprawa budowy organów w Gliwicach dojrzewała kilka lat. M.R. Müller przedstawił swoją propozycję dyspozycji nowych organów liczącą 42 głosy. Ostateczną dyspozycję ustalono w kwietniu 1849 r., a umowa na budowę instrumentu została podpisana 17 czerwca tego samego roku. Organy Müllera przetrwały w gliwickim kościele do roku 1937 i zostały zastąpione organami Firmy Rieger.

4. Organy w kościele cmentarnym św. Barbary

Drugą świątynią w Toszku, która wpisuje się w tradycję organową tego miasta, jest niewielka świątynia pod wezwaniem św. Barbary, znajdująca się na cmentarzu parafialnym. Jej początki wyznacza rok 1720, kiedy to stanęła na tym miejscu pierwsza drewniana kaplica pod wezwaniem św. Barbary. W roku 1813 stała się ona magazynem wojskowym, który spłonął w latach 30. XIX w. I właśnie na tym miejscu zbudowano murowaną świątynię pod tym samym wezwaniem, która zachowała się do współczesności i przeszła proces gruntownej restauracji.

Organy dla tej świątyni zbudował w 1873 r. Anton Czopka z Olesna⁵¹. Jednak z biegiem lat instrument uległ całkowitej destrukcji i dziś już nie istnieje. Stał się instrumentem historycznym wymienianym w literaturze przedmiotu.

4. 1. Budowniczy

Anton Czopka (Czopke) urodził się 11 czerwca 1841 r. w Bogacicach koło Olesna⁵². Brak jest dokładniejszych wiadomości na temat jego życia, edukacji rzemieślniczej i działalności organmistrzowskiej. Istnieją jedynie nieliczne informacje z tego zakresu. Prawdopodobnie działał on właśnie w Oleśnie, bo tak jest wymieniany i takie też jest zapisane miejsce prowadzenia działalności, ujęte w ogólnoniemieckim wykazie organmistrzów z roku 1898⁵³. Prawdopodobnie współpracował z Johannem Hawlem, organmistrzem z Pyskowic. Pod koniec XIX wieku A. Czopka miał przenieść się do Gliwic, gdzie zmarł w 1907 r. ⁵⁴ W czasach pracy w Oleśnie jego uczniem w zawodzie organmistrzowskim miał być urodzony w Gorzowie Śląskim Bruno Goebel (1860-1944), wybitny organmistrz działający później w Królewcu, ale mający także swoje instrumenty zbudowane na Śląsku⁵⁵.

Wśród jego prac, tych, o których wiadomo, wymienić można najpierw remonty organów w okolicach Lublińca, w Cieszowej (1869)⁵⁶ oraz w Kochanowicach (1871)⁵⁷. Następnie trzeba wymienić organy zbudowane w Oleśnie (1872), które zostały przebudowane w 1912 r.⁵⁸ Rok później, w 1873 r. zbudował on właśnie mniejszy instrument („małe organy”) w kościele cmentarnym św. Barbary w Toszku. W tym samym roku miał też rozpocząć przebudowę organów Haasa w Żyglinie koło Tarnowskich Gór (1873-1875)⁵⁹. Kolejne prace to znów remonty, które organmistrz prowadził w Sadowie koło Lublińca (1878)⁶⁰, Piekarach Śląskich (1882)⁶¹ oraz Zakrzowie Turawskim (1888)⁶². W tym samym okresie zbudował jeszcze średnie organy w Fałkowicach koło Namysłowa (1881, 2M+P, 25 gł.)⁶³ oraz w kościele Świętej Trójcy w Koszęcinie (1886)⁶⁴. Prawdopodobnie A. Czopka zbudował także organy w kościele w Wiśniczu koło Toszka, ponieważ instrument ten wykazuje duże podobieństwo konstrukcyjne do wspomnianych organów z Koszęcina⁶⁵. Najpóźniejsza wiadomość odnosząca się do prac A. Czopki dotyczy remontu organów w Przyszowicach koło Gliwic w 1900 r.⁶⁶

Dzieło ojca kontynuował jego syn Felix urodzony w Oleśnie 31 grudnia 1874 r. Był on współpracownikiem ojca jeszcze w Gliwicach. W 1899 r. przeprowadził się jednak do Berlina⁶⁷. I tak zakończyła się działalność tej śląskiej rodzinnej firmy organmistrzowskiej.

4. 2. Instrument

W sumie nic więcej nie wiadomo o tym instrumencie z wyjątkiem tego, że były to „małe organy”⁶⁸. Być może był to nawet tylko pozytyw, a więc instrument bez osobnej sekcji pedałowej. Tego typu instrumenty budowano w XIX i na początku XX wieku w mniejszych kościołach i kaplicach. Przykładem mogą być instrumenty w Zacharzowicach koło Pyskowic oraz w Bruśku koło Koszęcina. Instrumenty takie miały za zadanie podtrzymywać śpiew ludu.

5. Organy w kościele ewangelickim

Trzecią świątynią w Toszku, w której znalazły się organy, był kościół ewangelicki, dziś już nieistniejący. Miał on zostać poświęcony w 1876 r.⁶⁹ Według L. Burgemeistra, w kościele tym znajdowały się organy zacnej śląskiej firmy budowy organów Schlag und Söhne ze Świdnicy⁷⁰. Istnieje jednak kontrowersja, czy w tym przypadku chodzi rzeczywiście o organy w kościele w Toszku czy też w Pyskowicach. Źródłem kłopotu może być ówczesne powiązanie organizacyjne obu wspólnot kościelnych⁷¹. Jednak zgodnie z informacją zawartą we wspomnianym dziele Ludwika Bugemeistra Der Orgelbau in Schlesien, można założyć, że wspomniany instrument znajdował się właśnie w toszeckiej świątyni. Choć z drugiej strony jest rzeczą możliwą, że w jednym i tym samym roku 1897 ta sama firma mogła zbudować organy w obu świątyniach ewangelickich, i w Pyskowicach, i w Toszku. Tak często bywało, że firmy były angażowane do wybudowania instrumentów w świątyniach sąsiadujących ze sobą miast, co sprzyjało procesowi budowy i ograniczało koszty związane z transportem i utrzymaniem budowniczych.

5. 1. Firma Schlag und Söhne

Świdnicka Firma Schlag und Söhne była drugą firmą dolnośląską obok firmy Moritza Roberta Müllera, która działała w XIX w. na Górnym Śląsku. Firmę tę założyli bracia Theodor (1847-1912) i Oskar Schlagowie (1848-1918), przejmując w 1869 r. dzieło organmistrzowskie swego ojca Christiana Gottlieba Schlaga (1803-1889). W okresie współpracy braci firma przeżywała okres największego rozkwitu. Stała się w rzeczywistości fabryką organów. Przedsiębiorstwo zatrudniało wówczas około 120 osób. Tylko w jednym roku, w 1908, firma zbudowała aż 47 organów. To pokazuje rozmach jej działalności na przełomie XIX i XX w. Później dzieło rodzinnych tradycji organmistrzowskich realizowały kolejne pokolenia rodziny, które niestety nie potrafiły działać spójnie. Kiedy w I poł. XX wieku w następstwie I wojny światowej pojawiły się inflacja i kłopoty natury finansowej, wówczas spółka rodzinna nie zdołała ocalić swojego istnienia. Firma, która zbudowała w sumie w całej swej historii około 1100 organów, zakończyła swoją działalność w latach 1922‒1923⁷². Na terenie Górnego Śląska firma Schlag und Söhne zbudowała kilkadziesiąt organów, od wielkich, takich jak m.in. w kościele św. Antoniego w Rybniku (62 głosy), do mniejszych, kilkugłosowych, jakie stawiała najczęściej w kościołach lub kaplicach ewangelickich lub w innych instytucjach. Wszystkie instrumenty zbudowane przez firmę były oznaczane kolejnymi numerami „Opus”.

5. 2. Instrument

Organy w kościele ewangelickim miały być zbudowane w roku 1897 i miały nosić numer Opus 606⁷³. Jednak w wydanym katalogu firmowym wymieniającym wszystkie instrumenty według roku budowy, który w swej pracy naukowej analizował m.in. prof. Julian Gembalski, instrument z Toszka nie figuruje⁷⁴.

6. Inne organy

Jest możliwe, że oprócz wspomnianych organów w kościele parafialnym św. Katarzyny oraz w kościele cmentarnym św. Barbary i w kościele ewangelickim, organy mogły się także znajdować w kaplicy zakładu opiekuńczego. Świadczy o tym informacja dotycząca prowadzenia w Toszku prac remontowych przez Brunona Schlaga, syna Teodora Schlaga, jednego z filarów wspomnianej wcześniej firmy Schlag und Söhne⁷⁵. Prowadzone przez niego prace miały dotyczyć 9-głosowych organów w zakładzie opiekuńczym w Toszku⁷⁶. Widocznie w kapicy ważnego dla Toszka zakładu znajdowały się wówczas prawdziwe, 9-głosowe organy piszczałkowe.

Zakończenie

Krótki rys tradycji budownictwa organowego w Toszku wskazuje na to, że osoby decydujące o budowie organów piszczałkowych były zapatrzone w tradycję dolnośląską, co wiązało się z powierzeniem budowy organów w kościele św. Katarzyny M.R. Müllerowi z Wrocławia oraz w kościele ewangelickim firmie Schlag und Söhne ze Świdnicy. Widocznie właśnie dolnośląskie firmy cieszyły się dobrą opinią pod tym względem. Jedynie w kościele św. Barbary powierzono budowę organów budowniczemu z Górnego Śląska, którym był A. Czopka z Olesna, potem zamieszkały w Gliwicach. Odnośnie do czwartego instrumentu – z zakładu opieki – nic nie wiadomo na temat jego budowniczego.

Tak przedstawia się obecny stan badań. Być może pogłębione badania archiwalne przyniosą kolejne odkrycia, które ubogacą wiedzę w zakresie historii budownictwa organowego w Toszku.

 

¹ Jednym z fundamentalnych dzieł opisujących historię miasta Toszka jest książka autorstwa ks. Jana Chrząszcza i nauczyciela Ryszarda Kosubka wydana w 1927 r. a poświęconym dwom miastom: Pyskowicom i Toszkowi. Zob. J. Chrząszcz, R. Kosubek, Tost – Geschichte der Stadt, [w:] J. Chrząszcz, Die Geschichte der Stadt Peiskretscham und Tost sowie des Toster Kreises in Oberschlesien, Peiskretscham 1927, s. 245‒363. Polskie tłumaczenie: J. Chrząszcz, R. Kosubek, Toszek – historia miasta, [w:] J. Chrząszcz, Historia miast Pyskowice i Toszek, Pyskowice 1994, s. 245‒352.

² J. Sperka, Dzieje gospodarcze Górnego Śląska w średniowieczu, [w:] Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu, red. J. Bahlcke, D. Gawrecki, R. Kaczmarek, Gliwice 2011, s. 300‒302.

³ Z XV w. pochodzą m.in. informacje, że aż czternastu mieszkańców Toszka studiowało w Krakowie. Por. J. Kopiec, Diecezja Gliwicka. Dzieje i współczesność, Gliwice 1999, s. 33.

⁴ P. Górecki, Archiprezbiterat toszecki w latach 1618-1740. Kościelne dzieje Toszka, Pyskowic i okolic w czasach reformy Kościoła katolickiego na Śląsku, Gliwice 2009, s. 85, 105.

⁵ L. Burgemeister, Der Orgelbau in Schlesien, Frankfurt am Main 1973² (dalej: Bg²), s. 19. Praca ta bazuje na literaturze przedmiotu oraz na informacjach zaczerpniętych z ośrodków dokumentacji zabytków. Por. F. Koenig, Informacje o organach obecnej diecezji gliwickiej w dziele Ludwiga Burgemeistra „Der Orgelbau in Schlesien” (Strassburg 1925¹, Frankfurt am Main 1973²), [w:] Kościół na Śląsku. Z dziejów kultury i życia religijnego, red. F. Wolnik, Opole 2012, s. 345‒346. Zob. L. Hoffmann-Erbrecht, Oberschlesien, [w:] Schlesisches Musiklexikon, red. Tenże, Augsburg 2001 (dalej: SML), s. 531.

⁶ Szerzej o dokumentach wizytacyjnych można przeczytać w artykule ks. prof. G. Poźniaka. Zob. G. Poźniak, Organy w archidiakonacie opolskim w II połowie XVII wieku na podstawie akt wizytacyjnych Jungnitza, „Studia teologiczno-historyczne Śląska Opolskiego”, nr 22, 2002, s. 293‒309.

⁷ P. Górecki, dz. cyt., s. 80, 206.

⁸ R. Pośpiech, Muzyka wielogłosowa w celebracji eucharystycznej na Śląsku w XVII i XVIII wieku, Opole 2004, s. 74. Zdaniem prof. R. Pośpiecha, nie można wykluczyć, że opisane wydarzenie z roku 1267 było momentem sprowadzenia organów na Śląsk i ich pierwszego użycia. Może świadczyć o tym wyraźne wspomnienie obecności organów i ich dźwięk.

⁹ Tamże, s. 77‒78.

¹⁰ Bg², s. 19.

¹¹ A. Saffenreuter, Oppeln, SML, s. 549.

¹² A. Potthast, Historia dawnego klasztoru cystersów w Rudach na Górnym Śląsku, Głubczyce 1858¹, Rudy 2008², s. 49–50, 140.

¹³ Bg², s. 19.

¹⁴ J. Gembalski, Z historii organów w kościołach Bierunia Starego, Bieruń 2010, s. 9.

¹⁵ Bg², s. 19. Por. F. Koenig, dz. cyt., s. 436.

¹⁶ Por. M. Kogut, Protokoły wizytacyjne dawnych dekanatów: bytomskiego i pszczyńskiego jako źródło wiedzy o historii organów w województwie śląskim, [w:] Organy na Śląsku III, red. J. Gembalski, Katowice 2004, s. 212, 219.

¹⁷ Bg², s. 88. Por. P. Górecki, dz. cyt., s. 118.

¹⁸ P. Górecki, dz. cyt., s. 126.

¹⁹ Tamże, s. 114.

²⁰ Bg², s. 292‒293, 321.

²¹ Por. P. Górecki, dz. cyt., s. 127.

²² Tamże.

²³ Zob. F. Koenig, Kulturowa i muzyczna wartość organów Moritza Roberta Müllera z roku 1844 zachowanych w kościele św. Katarzyny w Toszku. Dzieło restauracji organów w latach 2010–2012, [w:] Śląskie Organy III, red. G. Poźniak, P. Tarlinski, Opole 2013, s. 65‒95. W artykule tym jest też szczegółowo opisany proces restauracji organów z lat 2010‒2012 przeprowadzony przez organmistrza inż. Olgierda Nowakowskiego z Zabrza.

²⁴ Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Müller, Breslauer Orgelbauer-Familie, SML, s. 471‒472. Por. Bg², s. 227‒231. Por. W.J. Brylla, Müller, Orgelbauer-Familie in Breslau, [w:] Lexikon norddeutscher Orgelbauer, cz. 2, Sachsen und Umgebung, red. W. Hackel, U. Pappe, Berlin 2012 (dalej: LexNO), s. 262‒263.

²⁵ Tamże, s. 471.

²⁶ Tamże.

²⁷ Z korespondencji z M.R. Müllerem odnośnie do organów warszawskich wynika, że miejscem zamieszkania i może warsztatu były następujące adresy wrocławskie: Kleine Feldgasse 3, potem Paradiesstrasse 3/4 (obecnie: Worella), a od listopada 1858 Klosterstrasse 81 (obecnie: Traugutta). Por. W.Z. Łyjak, Organy w kościołach ewangelickich w Królestwie Polskim w latach 1815-1864, Sierpc 2006, s. 47. Zob. M.J. Battek, J. Szczepankiewicz-Battek, Słownik nazewnictwa krajoznawczego polsko-niemiecki i niemiecko-polski. Wörterbuch der landeskundlischen Namen Polnisch-Deutsch und Deutsch-Polnisch, Wrocław 2004, s. 187‒188.

²⁸ Por. Bg², s. 231. Więcej informacji na temat organów zbudowanych przez M.R. Müllera w Sali Muzycznej Uniwersytetu Wrocławskiego można znaleźć w dziele: A. Drożdżewska, Życie muzyczne na Uniwersytecie Wrocławskim w XIX i I połowie XX wieku. Edukacja muzyczna – działalność naukowa – ruch koncertowy, Wrocław 2012, s. 109, 295‒296.

²⁹ Por. Bg², s. 232.

³⁰ Tamże.

³¹ Tamże.

³² Por. J. Gembalski, Z historii organów, s. 13‒18.

³³ Por. Bg², s. 232. Por. W.Z. Łyjak, dz. cyt., s. 46‒47.

³⁴ Zob. W.Z. Łyjak, Śląscy budowniczowie organów na Mazowszu, [w:] Organy na Śląsku, red. J. Gembalski, Katowice 1984, s. 162. Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Müller, s. 471. Odnośnie do instrumentu w kościele ewangelicko-reformowanym istnieją wątpliwości co do zakresu prac, czy była to tylko przebudowa, czy też budowa niemal nowego instrumentu. Por. W.Z. Łyjak, Organy w kościołach ewangelickich, s. 46. Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Müller, s. 471. Istnieje też różnica badaczy historii tego instrumentu odnośnie do ilości głosów, czy było ich 19, czy tylko 13. Por. J. Gołos, Warszawskie organy. Historia i zabytki, t. II, Zabytki, Warszawa 2004, s. 161. Por. Bg², s. 232.

³⁵ Por. W.Z. Łyjak, Organy w kościołach ewangelickich, s. 167.

³⁶ Tamże, s. 46‒49, 152. Zob. Tenże, Śląscy budowniczowie, s. 168‒171.

³⁷ Tenże, Śląscy budowniczowie, s. 161. 168‒178. Por. J. Gołos, dz. cyt., t. I, Historia, Warszawa 2004, s. 238. Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Riemer, Gottfried, SML, s. 620.

³⁸ Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Müller, s. 471. Por. Bg², s. 233‒234.

³⁹ Tekst wklejek znalezionych wewnątrz organów zostanie szerzej opisany w kolejnym punkcie niniejszego artykułu przy okazji szczegółowego omawiania historii toszeckich organów.

⁴⁰ Zob. W.Z. Łyjak, Organy w kościołach ewangelickich, s. 46.

⁴¹ Zob. A. Drożdżewska, dz. cyt., s. 83‒86.

⁴² Por. W. Różak, Organy kościoła p.w. Wszystkich Świętych w Gliwicach. Historia budowy i estetyka brzmienia, [w:] Organy na Śląsku II, red. J. Gembalski, Katowice 2000, s. 109.

⁴³ Zob. S. Lachowicz, Freyer Karol August, EM, t. III, Kraków 1987, s. 160‒161.

⁴⁴ Por. W.Z. Łyjak, Organy w kościołach ewangelickich, s. 166‒167, 266.

⁴⁵ Por. Tamże, s. 128‒129.

⁴⁶ Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Müller, s. 471.

⁴⁷ Por. W.J. Brylla, dz. cyt., s. 262‒263. Por. Bg², s. 234. Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Müller, s. 471.

⁴⁸ Takie właśnie sposoby uwieczniania prac organmistrzowskich wewnątrz instrumentu lub na piszczałkach głosów organowych są znane od wieków. Są to czasami jedyne informacje, jakie można pozyskać o danym instrumencie.

⁴⁹ Archiwum Kurii Diecezjalnej w Gliwicach (dalej: AKDG), Sprawozdanie z wizytacji parafii odnośnie do kwestii muzyki kościelnej, Św. Katarzyny Aleksandryjskiej, Toszek, 23.04.2012, s. 4.

⁵⁰ Por. W. Różak, dz. cyt., s. 108.

⁵¹ Bg², s. 144

⁵² Bg¹, s. XVI. Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Czopka (Czopke), s. 120. Miejscowość Bogacice koło Olesna nazywała się kiedyś: Bogatschitze, a od 1936: Reichtal (Reichthal).

⁵³ Por. A. Reichling, Verzeichnis der Orgelbauer, Reparateure und Stimmer, ect.” in Deutschland, Östereich–Hungarn und der Schweitz aus dem Jahre 1898, „Acta Organologica”, nr 18, 1985, s. 311 (w ramach oryginalnego wykazu w reprincie s. 152).

⁵⁴ H. Fischer, 100 Jahre Bund Deutscher Orgelbaumeister 1891–1991. Festschrift mit einem lexikalischen Verzeichnis deutscher Orgelbauwerkstatten, Lauffen 1991, s. 165.

⁵⁵ W.J. Brylla, Goebel, LexNO, s. 114.

⁵⁶ Bg², s. 144.

⁵⁷ Por. WUOZ, Katowice (Częstochowa), Karta ewidencyjna organów (W. Łyjak, 20.06.1997). Por. Ankieta dotycząca organów, Kochanowice, 1981 (z prywatnego archiwum prof. J. Gembalskiego).

⁵⁸ Bg², s. 144. Do końca trudno określić, czy chodzi o kościół parafialny Bożego Ciała czy o kościół pątniczy św. Anny na terenie parafii Bożego Ciała w Oleśnie. Organy w kościele św. Anny mogą być też instrumentem przeniesionym z kościoła parafialnego po wybudowaniu w nim organów przez B. Goebla. Zob. G. Poźniak, Katalog organów diecezji opolskiej, cz. I, Opole 2014, s. 121–124.

⁵⁹ L. Musiał, Żyglin. Monografia historyczna (mps), Katowice 1966, s. 91. Por. Ankieta dotycząca organów, Żyglin, 1981 (z prywatnego archiwum prof. J. Gembalskiego).

⁶⁰ Bg², s. 144.

⁶¹ W. Hudek, Muzyka instrumentalna w tradycji sanktuarium w Piekarach Śląskich, Biuletyn SPMK (Musica instrumentalis), nr 5, 2010, Opole–Lublin 2010, s. 51–52.

⁶² Bg², s. 144. Por. W. Krause, Grundriss eines Luxikons bildender Künstler und Kunsthandwerker in Oberschlesien von den Anfängen bis zur Mitte des 19. Jahrhunderts, t. 1, Oppeln 1933, s. 228. Zob. G. Poźniak, Katalog organów, s. 209–210.

⁶³ G. Poźniak, Katalog organów, s. 205–206.

⁶⁴ Tamże, s. 311. Por. F. Koenig, Wkład Ludwiga Burgemeistra w poznanie tradycji budownictwa organowego na Śląsku na przykładzie instrumentarium obecnej diecezji gliwickiej. Analiza danych zawartych w jego dziele „Der Orgelbau in Schlesien” (Strassburg 1925¹, Frankfurt am Main 1973²), [w:] Organy na Śląsku V, red. J. Gembalski, Katowice 2014, s. 417–444, s. 438.

⁶⁵ Na podstawie badań organmistrza inż. Henryka Hobera z Olesna. Por. AKDG, Sprawozdanie z wizytacji parafii odnośnie do kwestii muzyki kościelnej, Trójcy Przenajświętszej, Wiśnicze, 23.04.2012, s. 3–4.

⁶⁶ J. Gembalski, Nie zachowane organy zabytkowe na terenie Archidiecezji Katowickiej, [w:] Organy na Śląsku III, red. Tenże, Katowice 2004, s. 60–63.

⁶⁷ Bg², s. 144. Por. W. Zaborny, Zabytkowe organy kościoła św. Marii Magdaleny w Bełku, [w:] Organy na Śląsku II, red. J. Gembalski, Katowice 2000, s. 78.

⁶⁸ Tamże.

⁶⁹ J. Chrząszcz, R. Kosubek, dz. cyt., s. 257.

⁷⁰ Bg², s. 325.

⁷¹ Por. J. Chrząszcz, R. Kosubek, dz. cyt., s. 257. Por. H. Orzyszek, Dzieje organów w kościołach ewangelickich diecezji katowickiej, Katowice 2011, s. 124‒126. Autorzy powołują się na te same wydarzenie poświęcenia kościoła w dniu św. Ap. Piotra i Pawła w 1896 r. choć w jednym przypadku wiadomość ta jest odnoszona do Toszka, a w drugim przypadku do Pyskowic.

⁷² Por. L. Hoffmann-Erbrecht, Schlag, SML, s. 660–661.

⁷³ Por. Bg², s. 325.

⁷⁴ Por. J. Gembalski, Nieznany katalog organów firmy „Schlag und Söhne” ze Świdnicy, [w:] Zabytkowe Organy Śląskie. Ogólnopolska Sesja Naukowa – „Zabytkowe Organy Śląskie”. Brzeg – Muzeum Piastów Śląskich. 16–18 października 1987, red. J. Stępowski, Legnica 1992, s. 207–254.

⁷⁵ W.J. Brylla, Bruno Schlag – kontynuator tradycji firmy organowej „Schlag und Söhne”, [w:] Organy na Śląsku V, red. J. Gembalski, Katowice 2014, s. 215–243.

⁷⁶ Tamże, s. 240.